Integracja sensoryczna w życiu dziecka i opis profili sensorycznych

W obecnym świecie bardzo dużo można usłyszeć o integracji sensorycznej. W niniejszym artykule, przybliżę to zagadnienie i wyjaśnię jaki wpływ na prawidłowy rozwój dziecka ma integracja sensoryczna i co się dzieje, gdy ten proces sensoryczny zostanie zaburzony.

Pojęcie „Integracja Sensoryczna” zostało pierwszy raz sformułowane w latach sześćdziesiątych ubiegłego stulecia przez Jean Ayres. Jako psycholog kliniczny, terapeuta i pracownik Uniwersytetu Kalifornijskiego w Los Angeles, w oparciu o wiedzę z zakresu psychologii, neurofizjologii i anatomii opracowała metodę Integracji Sensorycznej (SI; ang. Sensory Integration), która do dziś w dużej mierze pomaga dzieciom w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym, choć na przełomie kilkudziesięciu lat została poddana wielu modyfikacjom. Obecnie metoda ta przeznaczona jest dla wszystkich osób zmagających się z zaburzeniami integracji sensorycznej, niezależnie od wieku.

Czym jest Integracja Sensoryczna?

Według J. Ayres jest to organizacja bodźców, która umożliwia ich późniejsze wykorzystanie^[1]. Jest to oczywiście ściśle związane z naszymi zmysłami, które dostarczają nam wiele informacji ze świata zewnętrznego, ale również informują w jakim stanie znajduje się nasz organizm i jak komunikuje się z otoczeniem. W każdej sekundzie do naszych mózgów docierają niezliczone bodźce sensoryczne – nie tylko z oczu, uszu, ale każdego miejsca w ciele^[2]. Wiele osób nie zdaje sobie sprawy z tego, że oprócz podstawowych zmysłów, które znamy takie jak: słuch, wzrok, smak, powonienie czy dotyk, nasz organizm posiada jeszcze jeden bardzo ważny z punktu widzenia prawidłowego rozwoju dziecka – zmysł równowagi (układ przedsionkowy), „który wyczuwa przyciąganie ziemskie i ruch naszych ciał w stosunku do ziemi.^[3] Nasz mózg rejestruje, segreguje i przetwarza informacje otrzymywane ze zmysłów. Jeśli prawidłowo integruje napływające informacje, wówczas stanowią one kolejne, nowe doświadczenia będące podstawą procesu uczenia się.^[4] Jeśli zatem, z jakiś przyczyn informacje napływające do mózgu są źle zorganizowane to główne funkcje układu nerwowego dziecka ulegają zablokowaniu. Można to zauważyć w codziennym funkcjonowaniu życia dziecka, kiedy to proste z pozoru czynności, stają się dla dziecka dramatem. Należy pamiętać, że prawidłowe funkcjonowanie dziecka, jego ogólny , ale także wszechstronny rozwój psychoruchowy, jest ściśle związany i wręcz uzależniony od prawidłowego rozwoju i integracji systemów zmysłowych takich jak: wzrokowego, słuchowego, dotykowego, proprioceptywnego, przedsionkowego oraz układów węchu i smaku.

Po czym możemy poznać, że dziecko ma zaburzenia integracji sensorycznej?

Dziecko, które ma zaburzenia integracji sensorycznej wysyła sygnały, których nigdy nie należy lekceważyć. Wydawać by się mogło, że zachowanie dziecka może mieć związek z jego kaprysami, buntem lub po prostu z gorszym dniem. Jednak wnikliwa obserwacja dziecka pozwoli wyłapać, to co dziecko chce nam swoim zachowaniem powiedzieć. Aby jednak dobrze zrozumieć co dziecko chce nam przekazać, należy mieć świadomość jakie układy sensoryczne odpowiadają za dany rodzaj zachowania.

W integracji sensorycznej, jak wspomniałam już wcześniej wyróżnia się następujące układy sensoryczne:

Układ przedsionkowy

Jest on zlokalizowany w uchu wewnętrznym. Umożliwia odbieranie wrażeń związanych z ruchem (chodzenie, skakanie, kręcenie się, huśtanie itp.) Dodatkowo dostarcza informacji o kierunku i intensywności działającej na nas siły grawitacji.

Koordynuje odbieranie i przetwarzanie wrażeń przez inne systemy zmysłowe, takie jak wzrok, słuch, dotyk. Ma wpływ na utrzymywanie równowagi, koordynację i płynność ruchu. Odgrywa dominującą rolę w rozwoju ogólnych możliwości ruchowych dziecka. Wpływa na zdolność koncentracji uwagi oraz napięcie mięśniowe.

Układy przedsionkowy i słuchowy unerwiają ten sam nerw (VIII czaszkowy) co powoduje między nimi bliski związek neuroanatomiczny – ściśle wiąże się więc z funkcjami słuchowo-językowymi.

Inaczej ujmując, układ przedsionkowy odpowiada za:

• bezpieczeństwo grawitacyjne, (jeżeli źle interpretuje odbierane bodźce, to może wystąpić irracjonalny strach przed ruchem lub przed byciem w wyższych pozycjach lub przed oderwaniem nóg od podłoża)
• ruch i równowagę
• napięcie mięśniowe
• postawę ciała
• ruchy gałek ocznych
• obustronną koordynację
• przetwarzanie słuchowo-językowe
• przetwarzanie wzrokowo-przestrzenne
• planowanie ruchu
• wtórnie za poczucie bezpieczeństwa emocjonalnego.

Układ proprioceptywny (propriocepcja, odczuwanie głębokie z mięśni i ścięgien, czucie własnego ciała i jego położenia)

Układ proprioceptywny jest prawie tak duży jak układ dotykowy i należy do najwcześniej rozwijających się zmysłów. Dotyczy on mięśni, stawów i okalających je tkanek.

Receptory propriocepcji znajdują się w mięśniach (nieświadomie kontrolują odruchy własne mięśni), móżdżku, co wpływa na napięcie mięśniowe i płynność, niektóre receptory są zlokalizowane w uchu wewnętrznym, w układzie przedsionkowym (jest to narząd utrzymania równowagi). Dzięki propriocepcji wiemy, że coś waży i możemy czuć własne ciało.^[5]

Propriocepcja ma istotny wpływ na:

• świadomość ciała i kształtowanie schematu ciała, (dziecko ze słabą propriocepcją może być nieświadome pozycji swojego ciała lub jego części)
• na kontrolę i planowanie ruchu, bo dostarcza niezbędnych informacji do skoordynowania ruchów,
• w aktywnościach z zakresu dużej i małej motoryki na umiejętność stopniowania ruchu, czyli dozowania siły, z jaką należy wykonać ruch (inaczej traktujemy pióreczko, inaczej filiżankę, a inaczej ciężką piłkę lekarską),
• na stabilizację posturalną, czyli nieświadome poczucie ustawienia ciała dające stabilizację w wybranej pozycji,
• na napięcie mięśniowe (wspólnie z układem przedsionkowym),
• na poczucie bezpieczeństwa emocjonalnego (świadomość ciała w przestrzeni, w odniesieniu do innych obiektów, pewność swojego ciała, odpowiednie "czucie go" zapewnia płynność i kontrolę ruchów^[6]

Układ dotykowy

Jest to największy i najbardziej pierwotny system zmysłowy człowieka. Pomaga on różnicować czego dotykamy i gdzie jesteśmy dotykani. Ostrzega nas przed niebezpiecznymi i nieoczekiwanymi wrażeniami dotykowymi. Ma istotny wpływ na poczucie bezpieczeństwa, równowagę emocjonalną, a także koncentracje uwagi.

Według Ayres, dotyk może być podwrażliwy i nadwrażliwy.

O podwrażliwości dotykowej mówimy, gdy występuje:

• obniżona wrażliwość na dotyk,
• dziecko, nie zauważa skaleczenia czy uderzenia,
• nie wie, w które miejsce zostało dotknięte,
• ma słabą świadomość ciała,
• nie posiada umiejętności rozróżniania cech trzymanego przedmiotu.

O nadwrażliwości mówimy gdy u dziecka występuje:

• obronność dotykowa (nadmierna reakcja na dotyk, jakby był zagrażający),
• nie tolerowanie zabawy dłońmi,
• nie tolerowanie niektórych rodzajów ubrań,
• nie tolerowanie czesania lub mycia włosów czy obcinania paznokci,
• brak tolerancji niektórych pokarmów ze względu na ich fakturę itp.

Dysfunkcje w obrębie systemu dotykowego:

• trudności w różnicowaniu bodźców dotykowych,
• nadwrażliwość na bodźce dotykowe,
• wzmożona ruchliwość i problemy z koncentracją uwagi.

Aby zobrazować czym są zaburzenia przetwarzania sensorycznego posłużę się porównaniami do postaci z bajki o Kubusiu Puchatku.

W Integracji Sensorycznej wyróżnia się bowiem cztery profile sensoryczne:

Puchatek

Prosiaczek

Kłapouchy

Tygrysek.

Profil sensoryczny to sposób, w jaki dziecko przetwarza bodźce sensoryczne. Mówi nam o tym, jaki rodzaj stymulacji wybiera dziecko, a jakiego rodzaju unika, co pomaga dziecku w np. skutecznym uczeniu się, a co sprawia, że czuje się źle i co przeszkadza w prawidłowym rozwoju.

Poniżej przedstawione zostały profile sensoryczne w formie tabeli                                                           

                                                                    ZACHOWANIE

                                          BIERNY                                                 AKTYWNY

niski	Wrażliwość sensoryczna PUCHATEK / KRÓLIK Wrażliwiec	Obronność sensoryczna PROSIACZEK  Uciekacz
wysoki	Słaba rejestracja bodźców KŁAPOUCHY Obserwator	Poszukiwacz sensoryczny TYGRYSEK Poszukiwacz

 

Profil sensoryczny dziecka o typie Puchatka /Królika – „Wrażliwca”

Takie dzieci charakteryzuje wrażliwość, niski próg pobudzenia i bierna lub odroczona reakcja na bodziec sensoryczny. Bardzo łatwo zauważają nawet niewielki bodziec, silnie na nie reagują, ale przyjmują je biernie. Układ nerwowy dziecka o takim profilu sensorycznym jest „w ciągłej gotowości do zauważenia i rozpoznawania najmniejszych bodźców sensorycznych z otoczenia, rejestrują każdy szelest, ruch, podmuch wiatru”. ^[7] Dlatego też takie zachowanie powoduje, że dzieci szybko się rozpraszają, mają duży problem z selektywnością bodźców, wydają się sprawiać wrażenia roztargnionych. Kiedy w otoczeniu dziecka o profilu sensorycznym Puchatka nie występują gwałtowne lub irytujące bodźce, dziecko to jest spokojne, pogodne i towarzyskie. Jednak gdy nadmiar bodźców z otoczenia zaczyna przeszkadzać, wówczas dziecko z łagodnego Puchatka, zaczyna zmieniać się w gderliwego, narzekającego na wszystko Królika.

Dzieci o typie „Wrażliwca” nie lubią:

• tłumu
• chaosu i hałasu
• niespodziewanych bodźców sensorycznych
• być zmuszane do aktywności sensorycznych.

Aby pomóc takim dzieciom, należy stworzyć im w domu i przedszkolu następujące warunki:

• zapewnić komfort sensoryczny w postaci odpowiednich stonowanych barw w pomieszczeniach, ciepła i rozproszonego światła.
• uporządkowane miejsce zabawy i nauki (posegregowane zabawki w pudłach i pojemnikach)
• miejsce zabawy i nauki z dala od hałasu i kuchennych zapachów
• ograniczony dostęp do ekranów i monitorów
• zapewnić dziecku kryjówkę w postaci namiotu lub kokonu, gdzie mogłoby się schować przed niechcianymi bodźcami
• ustalony rytm dnia, trzymanie się ustalonych zasad i rutyny
• poczucie kontroli
• częste wyjazdy na łono natury, obcowanie z przyrodą
• organizować spotkania towarzyskie w małych grupach
• być blisko dziecka, wspierać w procesach samoregulacji.

Profil sensoryczny dziecka o typie Prosiaczka – „Unikacza”.

Dzieci o takim profilu sensorycznym to „Unikacze”. Są to dzieci o niskim progu pobudzenia i bardzo intensywnej reakcji na bodźce. Cechuje ich duża obronność dotykowa, sensoryczna i aktywne unikanie określonych rodzajów stymulacji. Reakcja dzieci na niechciany bodziec sensoryczny jest wyraźna i bardzo czytelna. Na hałas dziecko zatyka uszy, na światło zakrywa oczy, wycofuje się z zabawy ruchowej, chowa się i ucieka. „Unikacze” to dzieci, które preferują powtarzalne sytuacje, nie lubią z mian i nowości. Nowe sytuacje powodują u takich dzieci płacz, strach i ogólny niepokój. Takie sytuacje sprawiają, że dziecko ma dużą trudność w kontrolowaniu emocji, dlatego też potrzebuje w swoim otoczeniu osób opanowanych, spokojnych, które będą dla niego wsparciem i pomogą w samoregulacji. Niestety często w środowisku rówieśniczym takie dzieci noszą miano w stylu : „strachajło”, „beksa”, „tchórz” itp. Są to określenia bardzo krzywdzące dla dziecka i wynikają z nieświadomości dramatu jakie Dziecko – „Uciekacz” przeżywa.

Podobnie jak dzieci o typie „Wrażliwca”, tak i dzieci – „Uciekacze” mają swoje potrzeby. Aby pomóc takiemu dziecku należy:

• stworzyć bezpiecznie sensorycznie, spokojnej i uporządkowanej przestrzeni, z daleka od hałasu i zbyt jaskrawych świateł,
• zorganizować kryjówki/ bazy, gdzie może schować się przed niechcianymi bodźcami,
• dać stały dostęp do ulubionych zabawek i aktywności, które uspokajają (książki, puzzle, kredki, piasek kinetyczny itp.)
• ograniczyć dostępu do bajek telewizyjnych i gier komputerowych
• wprowadzić rutynę, powtarzalność i przewidywalność (ramowy, stały plan dnia)
• okazywać akceptację i tolerancję dla ich wrażliwości, ostrożności i strachu
• zapewnić o zgodzie na przerwanie aktywności, gdy tylko dziecko tego będzie potrzebowało
• organizować wyjścia do znanych dziecku miejsc i spotkania ze znanymi mu osobami, na łono natury
• stworzyć warunki ciszy i spokoju.

Profil sensoryczny dziecka o typie Kłapouchego – „Obserwatora”

Dzieci o tym profilu sensorycznym charakteryzują się wysokim progu pobudzenia i pasywnej reakcji na stymulację. Reakcja na bodźce sensoryczne z otoczenia jest często minimalna lub wcale jej nie ma. By dziecko – „Obserwator”, mogło dostrzec jakiś bodziec musi on być bardzo intensywny i trwać wystarczająco długo. Dzieci z takim podejściem potrafią przesiedzieć całe zajęcia w jednym miejscu, często bywają apatyczne, osowiałe, zamyślone lub sprawiające nieobecnych. Raczej nie wykazują inicjatywny zabawy czy zajęcia, ale gdy spodoba mu się jakieś działanie wówczas chętnie podejmuje aktywność. Dzieci z wysokim progiem pobudzenia, a słaba reakcją na bodziec słabo czują swoje ciało, ich ruchy są nieskoordynowane i maja kłopoty z planowaniem bardziej złożonych czynności. Zanim zdecyduje się dołączyć do zabawy z dziećmi, najpierw długo obserwuje. Niestety takim dzieciom często przykleja się etykietkę „leniuch” czy „flejtuch” itp.

Jak można pomóc dziecku? Tak jak w opisie powyższych profili sensorycznych tak i w tym przypadku musimy dziecku zorganizować odpowiednie warunki.

Będzie to:

• regularne dostarczanie silnej dawki pobudzających bodźców (np. trampolina, jeśli nie ma innych przeciwskazań, piłka do skakania, słuchawki z ulubioną muzyką lub zapachowe gadżety, np. długopisy, mazaki)
• dużo różnorodnych bodźców, kolorów, dźwięków, zapachów, faktur, smaków (wyraziste smaki, zapachy, intensywne kolory na szafkach i meblach),
• nauka w małych dawkach czasowych z częstymi przerwami dla pobudzenia
• stwarzanie okazji do poznawania nowych ludzi, miejsc, zoo, place zabaw itp.

Profil sensoryczny dziecka o typie Tygryska – „Poszukiwacz”

Dzieci o takim profilu charakteryzuje wysoki próg pobudzenia i bardzo aktywne poszukiwanie intensywnych bodźców sensorycznych. Dzieci -„Poszukiwacze” są w ciągłym ruchu, biegają, skaczą, są głośne, wszystko chcą dotknąć, sprawdzić, ciągle coś psują i eksperymentują. Cechuje je bogata wyobraźnia, wymyślają coraz to nowsze wersje znanych już zabaw. Dzieci „Poszukiwacze”, uwielbiają gdy dużo się dzieje. Niestety w czasie takich działań często zdarza się, że są nieostrożne, chaotyczne, impulsywne, lubią ryzykować. Zachowanie takie można określić „najpierw robią, potem myślą”. Takim dzieciom przeważnie przykleja się etykietę: „nadpobudliwy”, „niegrzeczny”, „wiercipięta”, „ADHD” itp. Dzieci o tym profilu sensorycznych są najłatwiej wyodrębnianą grupą w integracji, ponieważ zawsze je słychać i widać i po prostu od razu rzucają się w oczy.

Aby rozwój nasze dziecka o typie „Tygryska Poszukiwacza” przebiegał prawidłowo, musimy zadbać o odpowiednie tego warunki.

Będzie to więc:

• organizowanie odpowiednich zabaw ruchowych w miejscach do tego przeznaczonych (plac zabaw, basen, rower, gry w piłkę)
• odpowiednio urządzony pokój (piętrowe łóżko, siatki, drabinki)
• dostarczanie dużo różnorodnych bodźców: kolorów, zapachów, dźwięków)
• podczas nauki zaopatrzyć dziecko w dysk sensoryczny, robić częste ruchowe przerwy
• często organizować spontaniczne wyjścia i wyjazdy z wieloma atrakcjami zaspokajające częstą potrzebę zmian.

Bazując na wiedzy i doświadczeniu wieloletnich terapeutów integracji sensorycznej, a także obserwacji z sal przedszkolnych czy szkolnych, mamy już pewien obraz dzieci, które być może podobne do siebie, ale jednak z różnymi potrzebami szukają naszej bezgranicznej akceptacji, wsparcia i poczucia bezpieczeństwa.

Jeśli zauważycie Państwo, u swoich dzieci, sposoby zachowania pasujące do opisu profilu sensorycznego, warto zgłosić się do gabinetu Integracji Sensorycznej i uzyskać pełną ocenę procesów sensorycznych u dziecka. Trafna diagnoza, włączenie odpowiednich ćwiczeń sprawi, że dziecko będzie się lepiej, bezpieczniej czuło w przeładowanym świecie bodźcami i z czasem nauczy się panować nad swoimi słabościami i skutecznie stymulować. Poprawa procesów sensorycznych ułatwi dziecku lepszą koncentrację na zadaniach, poprawi uwagę, koordynację wzrokowo-słuchowo-ruchową, nauczy kontrolować emocje, poprawi kontakty między personalne, nauczy systematyczności, wzmocni poczucie własnej wartości, poprawi sprawność fizyczną, usprawni ruchy małej motoryki.

Opracowała Urszula Madera
Nauczyciel wychowania przedszkolnego
Terapeuta i diagnosta SI

^[1] A. Jean Ayres, „Dziecko, a integracja sensoryczna”, Grupa Wydawnicza Harmonia „Harmonia Universalis”, Gdańsk 2015r., s. 21

^[2] A. Jean Ayres, „Dziecko, a integracja sensoryczna”,…. s. 21

^[3] A. Jean Ayres, „Dziecko, a integracja sensoryczna”,…. s. 21

^[4] B. Odowska-Szlachcic „Terapia integracji sensorycznej. Strategie terapeutyczne i ćwiczenia stymulujące układy: słuchowy, wzrokowy, węchu i smaku oraz terapia światłem i kolorami, zeszyt 2”, Grupa Wydawnicza Harmonia, Gdańsk 2011r., s. 11

^[5] I. Palicka, „Podstawy Teoretyczne Integracji sensorycznej”, skrypt 1, Polskie Towarzystwo Integracji Sensorycznej, s. 38.

^[6] [6] I. Palicka, „Podstawy Teoretyczne Integracji sensorycznej”… s. 38.

^[7] A. Lemańska, „Puchatek, Prosiaczek, Kłapouchy i Tygrysek”. W gabinecie Integracji Sensorycznej. Jak zaplanować zajęcia terapeutyczne na podstawie czterech głównych profili sensorycznych? Integracja sensoryczna w praktyce nr 4, wrzesień 2023, wyd. Forum